IS ER EEN ANTWOORD OP ONZE ANGST?

Geen grootinquisiteur heeft zulke gruwelijke martelingen paraat als de angst, en geen spion is zo vernuftig in het aanvallen van de man die hij verdenkt, door het moment te kiezen waarop hij op zijn zwakst is, noch kan hij vallen zetten waarin hij gevangen zal worden en verstrikt zal raken zoals de angst dat kan, en geen scherpzinnige rechter weet zo goed hoe hij de verdachte moet ondervragen als de angst, die hem nooit laat ontkomen, door afleiding noch lawaai, door werk noch spel, overdag noch ’s nachts. Soren Kierkegaard ‘Het begrip angst’ (1844)

Angst zit in ons bloed

Wij zijn angstige mensen. Dat is toch wel het minste dat we van onszelf kunnen zeggen. Diep in ons hart zijn we voortdurend bang. Bang hoe het met onze kinderen zal vergaan, angst dat onze gezondheid het laat afweten, angst dat we ons werk verliezen, angst dat we geen pensioen zullen hebben. En als we negatieve berichten over de economie horen, slechte klimaatvoorspellingen, moordaanslagen enz. slaat de vrees ons om het hart.

Naast ons persoonlijk geluk worden ook onze relaties bepaald door angst. We zijn bang dat de ander ons zal afwijzen, uitlachen of tekortdoen of gewoon dat we merken geen betekenis voor anderen te hebben of genegeerd worden. Bijvoorbeeld als we lang van iemand niets gehoord hebben of een goede kennis niet op onze mail reageert. Zelfs in de liefde kan de angst om in de steek gelaten te worden of gedumpt te worden voor een ander, ons geluk bederven. Veel conflicten in zowel werk- als privé-relaties komen voort uit dit soort angsten.

Angst zit in onze cultuur

Angst zit in onze cultuur. Hoeveel films spelen hier niet op in? Niet alleen horror, thriller en misdaadfilms, maar ook familiedrama’s. En wat denk je van de vele ziekenhuisseries die profiteren van de angst om onze gezondheid.

Aan angst valt te verdienen. Leed en negatief toekomstperspectief worden in drama gegoten om indruk te maken. Niet alleen journalisten en de media, ook artsen, de geneesmiddelenindustrie profiteren hierin van ons en misschien wel het meest de politici. Angstige mensen zijn immers beïnvloedbare mensen. Angst biologeert en houdt iemand vast, omdat je angst niet zomaar kan wegredeneren.

Een van de redenen dat we de angst soms zelf ook zoeken, al is het in een boek, film of achtbaan, is dat angst zo’n directe emotie is. Doordat we overprikkeld worden en van de ene sensatie naar de andere getrokken worden, worden onze gevoelens zo vlak. Angst is dan een sterke prikkel om heel direct onze emotie te beleven. Ik denk aan een jonge man die tegen mij zei, dat hij alleen het gevoel had dat hij echt leefde als hij vlak langs de rand van een ravijn aan het snowboarden was of bij het parachutespringen.

Natuurlijke angst

In wezen is angst niet per se negatief. Angst is een eerste reflex als er gevaar dreigt. Angst maakt dat alles op scherp staat om te kunnen beslissen of we moeten vechten, vluchten of nog een andere strategie kiezen. Zoals de vrouw die bij de aanslagen in de WTC-torens in 2001van 80e verdieping naar de 50e rende.

Angst wordt echter gevaarlijk als het de permanente leiding neemt en we anticiperen op angst. We komen allemaal regelmatig in relaties en omstandigheden terecht waarin we angst ervaren. Maar als we deze angst niet meer kunnen of willen onderzoeken, gaat deze bijna automatisch ons gedrag en levensstijl bepalen en lopen we vast.

Angst en verbeelding

Hoewel dieren ook angst kennen is er toch een groot verschil tussen de instinctieve angst van dieren en de angst die wij mensen hebben. Wij kunnen over onze emoties nadenken, daar betekenis aan geven en er ons iets bij voorstellen. Zo kunnen wij bij een onprettige gebeurtenis of bericht ons een voorstelling maken van waar dit gevoel in zou kunnen uitmonden. En het zijn deze twee mogelijkheden: bewustwording en verbeelding die ons kunnen helpen in onze angst. Maar het zijn tegelijk ook twee zaken die het ons erg lastig kunnen maken om met de angst om te gaan. Als het acute gevaar voorbij is kan een dier weer verder grazen, wij voelen juist achteraf hoe iets ons geraakt heeft. Als we terugdenken aan een gevaarlijke situatie uit ons verleden voelen we soms nog de stress en angst van toen. Bovendien kijken we op een bepaalde manier naar de toekomst. En de onzekerheid hierover kan ons de meest ongunstige scenario’s voor de geest roepen en ons gedraag verlammen.

Angst en verlangen

Ons verlangen is de drijfveer van ons leven. Zo verlangen we naar verbinding met anderen door middel van vriendschap, liefde en waardering. We willen niet alleen zijn maar graag bij anderen zijn en van betekenis voor hen zijn. We willen ook veranderen, groeien, onze talenten ontwikkelen, nieuwe dingen meemaken, onze grenzen verleggen. Daarom verhuizen we of nemen een nieuwe baan, gaan we reizen of starten we een zaak. Ons verlangen geeft ons leven zin. Angst is de grootste hindernis in de weg naar de vervulling van onze verlangens. Natuurlijk kan een angst, als deze proportioneel is, ons ook helpen. Het kan ons helpen om de kosten goed te berekenen, te overwegen of de beslissing juist is en of het nu wel het juiste moment is. Angst kan echter ook negatief werken en ervoor zorgen dat we de verbinding met anderen uit de weg gaan en geen risico’s nemen door op zoek te gaan naar nieuwe ervaringen en mogelijkheden.

De gevolgen van verkeerde angst

1. Angst kan ons blokkeren. Door onze angst durven we onze verlangens niet uit te voeren, staken we ons voornemen, bergen we onze plannen op en gaan we dingen uitstellen. Doordat we minder durven, verwachten we ook minder, daardoor investeren we niet meer en ook onze persoonlijke ontwikkeling staat stil. Faalangst is daar een bekend voorbeeld van. Doordat we ons bijvoorbeeld al zien falen bij het examen stellen we de studie uit.
2. Angst leidt tot vermijden of uitstellen, zoals een gesprek met je baas of een date met de persoon waar je verliefd op ben, een sollicitatie of de aanschaf van een auto. Uitstel geeft even verlichting maar snel daarna komt de stress met des te meer kracht naar je toe, gecombineerd met schaamte en minderwaardigheid.
3. Angst maakt ons leeg, frustreert en doet ons alles zinloos voelen. Het houdt ons weg van het ‘schone’ in het leven, zaken die ons innerlijk raken en het leven vreugdevol maken.
4. Angst demoraliseert en maakt ons egoïstisch. Angst is de vijand van de intimiteit. Het doet ons op ons zelf terug plooien. Alle energie gaat naar onze zelfbescherming in plaats van de zorg voor en het oog hebben voor de belangen van anderen.

Geloof en angst

Zijn gelovigen minder bang? God wil toch niet dat we bang zijn, of dat angst onze motivatie zou worden. De Bijbel zegt toch voortdurend ‘vrees niet’. God is toch een God van hoop en verwachting en niet van angst en onzekerheid. Jezus liet ons toch door zijn leven zien dat we geroepen zijn om God te vertrouwen. Ja, er zijn problemen, zorgen en noden en er zijn verwachtingen en verlangens die niet vervuld lijken te worden. Maar daarboven staat dat we God mogen vertrouwen. Daarbij stimuleert het geloof ons in het hebben van verwachtingen en het tonen van onze verlangens. God is een God van overvloed herstel en genezing. God is ons goed gezind en wil het goede voor ons.

Angstige gelovigen

Hoe komt het dan dat je ook onder christenen vaak angstige mensen ziet? Zijn al die beloften dan niet reëel, of kunnen ze deze niet pakken en eigen maken? Ik wil hier een tweetal opmerkingen over maken.

De eerste opmerking heeft te maken met het verschil tussen een kinderlijk en volwassen geloof. Zo kun je iets zo sterk hopen en verlangen dat het, zoals kinderen bij sinterklaas, een dwingend voorschrijven wordt. Alleen als ik dat en dat krijg, op die manier en op dat tijdstip en van dat merk dan zal ik gelukkig zijn. Zo laten we ons door de reclame en prikkels van buitenaf beïnvloeden en worden we slachtoffer van onze begeerten. We willen absolute zekerheid en controle. Het is net of we allemaal massaal in een soort kinderlijk almachts-denken zijn blijven steken, heel de wereld moet doen wat ik wil en ik wil het nu. Gezonde verwachting is niet de zekerheid dat alles goed komt op mijn manier, maar dat het op ZIJN manier goed komt. Je blijven focussen op het eindresultaat en vertrouwen dat een tegenslag je dichter bij het doel brengt in plaats van ervan af.

Een tweede opmerking heeft te maken met de gebrokenheid van het leven. Ondanks ons geloof leven we met beperkingen in draagkracht, emotionele weerbaarheid, onze geschiedenis, opvoeding enz. Het naar jezelf kijken, je gevoelens begrijpen, veranderen in denkwijze, het aanleren van nieuwe vaardigheden en het verleggen van je grenzen: ze kosten veel tijd en inspanning.

EEN STRATEGIE OM MET DE ANGST OM TE GAAN

Laat van je houden

Om de angst te overwinnen en je verlangen weer de ruimte te geven is liefde nodig. Of anders gezegd weten dat je een geliefd mens bent. Niet dat iedereen van je moet houden, maar je hebt een bescheiden groep van mensen nodig die jou graag zien en waarvoor je bestaat. Dit kan je partnerrelatie zijn, je gezin of familie, maar ook vrienden of een kerkgemeenschap. Het is het besef van en de herinnering aan hun genegenheid die je kan helpen om een angstig moment te overwinnen en vooruit te kijken. Daarom is het christelijk geloof zo’n sterke hulpbron bij angst. Het besef dat je ondanks alles en in alles geliefd bent. (I Joh.4:18). Liefde verwerven zoals kinderen al heel vroeg leren is daarom ook nu nog in je volwassen leven niet verkeerd. Alleen is dat nu vanuit een wederkerige relatie in het besef dat de ander evenzeer onze liefde nodig heeft.

De angst onder ogen zien

De tweede stap is de vijand recht in de ogen kijken. Je angst aanspreken en een naam geven. Niet langer ontkennen dat je bang bent, maar deze desnoods uitschreeuwen naar God en naar mensen. Erkennen dat angst een sterke motivator in je leven is. Toegeven dat je veel dingen wel of niet doet uit angst. Zoals het uitstellen van een gesprek met je chef of het niet durven bezoeken van een weduwe. Erkennen dat je de taak waarvoor ze je gevraagd hebben afwijst, omdat je misschien zou kunnen mislukken. Ik weet dat daar moed voor nodig is, maar het zal ons uiteindelijk helpen om vanuit een nieuw gezichtspunt tegen angst aan te kijken. Het zal ons in staat stellen om deze emotie stap voor stap te aanvaarden als bij ons horend en zo te leren beheersen.

Vriendschap sluiten met je angst

Maar nu de derde stap. Nadat je deze emotie erkend hebt, moet je er ook goede maatjes mee zien te worden, er vriendschap mee zien te sluiten. Dat klinkt wel vreemd, maar besef goed dat onze angst ook onze hulp is. Ze helpt ons om te waarschuwen tegen gevaar, ze attendeert ons op mogelijke problemen die op onze weg komen. Ze kan ons helpen er voorbereidingen voor te treffen. Dat deze vriend ook onze vijand kan worden, dat angst ook een kracht kan zijn die ons lam legt en totaal doet vastlopen, is omdat we er niet goed naar geluisterd hebben. We willen immers graag sterk en beheerst door het leven gaan.

Ik denk aan een verhaal uit de eerste wereldoorlog. Voor het begin van de grote zeeslag in het Skagerak overziet Admiraal Spee door een verrekijker de opmars van de vijandelijke schepen. Een jonge luitenant, die naast hem staat, kan zich niet langer inhouden en reageert: ‘Admiraal, u beeft, bent u bang?’ Waarop de admiraal zegt: ‘Als jij zo bang was als ik, zou je allang weggelopen zijn’. (Uit: Geen roltrap naar de hemel van Wilhard Becker) Levenskunst bestaat erin onze angst weer tot vriend te maken, zodat hij ons ten dienste staat en ons niet overmeestert.

Vertrouwen

De vierde stap is vertrouwen. Angst vraagt om vertrouwen. Angst, terwijl er niets is waarop we kunnen vertrouwen, leidt tot wanhoop. Daarom zegt de psalmdichter: ‘In mijn angst heb ik op de Heer geroepen’. Hij zegt: Ik heb op Iemand geroepen die boven mijn angst staat, Iemand die niet door mijn angst wordt meegesleurd. Een buitenstaander die mij te hulp kan komen. Zoals een geoefend redder in staat is om een drenkeling weer veilig aan de kant te trekken, zo vraagt hij aan God hem uit de maalstroom van de angst te halen. De reden waarom geloof niet altijd werkt bij angst is omdat we zo geobsedeerd zijn door onze angst. Zo hebben we geen oog meer voor Hem die daarbuiten staat. We zijn zo bezig met onze gevoelens van zorg en paniek dat we niet zien dat de Redder er ook is. Liefde drijft de angst uit, zegt Johannes. Hij bedoelt daarmee dat alleen liefde ons in staat stelt angst tot gezonde proporties terug te brengen. Vertrouwen hebben is weten dat er van je gehouden wordt. Ook al lijken de omstandigheden het tegendeel te bewijzen.

Vertrouwen, ondanks

En nu komen we gelijk bij de laatste stap. Vertrouwen op de liefde betekent ook dat je een volwassen kijk op het leven moet zien te krijgen. We volgen een wat kinderlijke redenering: als er van ons gehouden wordt, dan... ben ik niet meer ziek, gaat het mij financieel goed, loopt mijn gezin beter. Zo’n als-dan-redenering maakt dat onze gemoedsstemming wel erg afhankelijk wordt van de dagelijkse gebeurtenissen. Jacob redeneerde ook zo. Hij zegt tegen God: als u... (en dan noemt hij een heleboel leuke dingen die God voor hem mag doen) dan zal ik (Gen.28:20-22). Maar een volwassen kijk op God en het leven is dat je geliefd weten los staat van de omstandigheden. Dat je waarde en levenszin niet afhankelijk zijn van wat het leven je brengt. Krampachtige verhalen van ‘als je van me houdt, dan…’ moeten vervangen worden door nieuwe verhalen van ‘desondanks dat…, ben ik de moeite waard’.

Literatuur:

Soren Kierkegaard, Het begrip angst, Eindhoven 2009

Scott Stossel, Mijn tijdperk van de angst, Amsterdam 2014

Johan Van der Vloet, De vruchtbare leegte, zinvol omgaan met angst, Averbode 2006